Podkarpackie - Przestrzeń otwarta

Podkarpackie dziedzictwo na Liście UNESCO

UNESCO, czyli United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, to instytucja, której głównym zadaniem jest wspieranie współpracy państw członkowskich Organizacji Narodów Zjednoczonych w dziedzinie kultury, sztuki i nauki. Poznaj Podkarpackie dziedzictwo na Liście UNESCO.

Lista światowego dziedzictwa UNESCO (World Heritage List) powstała, by chronić spuściznę kulturową i naturalną całego globu. Miejsca, które zostały na nią wpisane pozostają pod szczególną opieką państw, które ratyfikowały konwencję UNESCO z 1972 r. dotyczącą Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego. Opieka ma je ochronić przed zniszczeniem i zachować dla kolejnych pokoleń. Polska była jednym z pierwszych sygnatariuszy wspomnianej konwencji. Listę polskich wpisów otwierają Stare Miasto w Krakowie oraz Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni (1978 rok).

Warunkiem wpisania zabytku na Listę Światowego Dziedzictwa jest spełnienie jednego lub kilku kryteriów stanowiących o jego wyjątkowości w skali światowej.

Gotycki kościół drewniany pw. Wszystkich Świętych w Bliznem. fot. Krzysztof Zajączkowski

Gotycki kościół drewniany pw. Wszystkich Świętych w Bliznem.
fot. Krzysztof Zajączkowski

Podkarpackie zabytki na Liście UNESCO

Spośród 16 wpisów dotyczących Polski, 2 obejmują obiekty z terenu województwa podkarpackiego.

W 2003 roku na Listę zostały wpisane „Drewniane kościoły południowej Małopolski”. Wśród sześciu obiektów objętych tym wpisem dwa znajdują się w Podkarpackim – to piętnastowieczne kościoły pod wezwaniem  Wszystkich Świętych w Bliznem i Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Haczowie.

Drewniane kościoły południowej Małopolski stanowią wyjątkowy przykład różnych aspektów tradycji budowlanych kościołów średniowiecznych w kulturze rzymsko-katolickiej. Do ich budowy wykorzystano technikę zrębową, rozpowszechnioną w Europie Północnej i Wschodniej od średniowiecza. Kościoły powstawały z fundacji rodzin szlacheckich i były symbolem prestiżu. Stanowiły interesującą alternatywę dla budowli murowanych, powstających w miastach (www.unesco.pl).

Wpisy zostały dokonane na podstawie dwóch kryteriów:

Kryterium III:
Drewniane Kościoły stanowią ważne świadectwo średniowiecznej tradycji budownictwa sakralnego, połączonego z liturgicznymi i kultowymi funkcjami kościoła rzymskokatolickiego w odrębnym regionie Europy Środkowo-Wschodniej.
Kryterium IV:
Kościoły te są najbardziej reprezentatywnymi przykładami zachowanych gotyckich kościołów wzniesionych w konstrukcji wieńcowej. Są one szczególnie imponujące w swoim wystroju i konstrukcji, będąc fundacją szlacheckich rodzin jako symbol socjalnego i politycznego prestiżu (www.zabytek.pl).

Warto wspomnieć, że kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Haczowie to najstarsza i największa gotycka świątynia drewniana konstrukcji zrębowej w Europie.

Gotycki drewniany kościół pw. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła w Haczowie. fot. Krzysztof Zajączkowski

Gotycki drewniany kościół pw. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła w Haczowie.
fot. Krzysztof Zajączkowski

W 2013 do Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO dołączyło w ramach jednego wpisu aż 16 świątyń. Były to „Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat”. Połowa z tych cerkwi znajduje się na terytorium Polski, w tym 4 w województwie podkarpackim. To cerkiew św. Paraskiewy w Radrużu z XVI w., cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Chotyńcu z przełomu XVI i XVII w., cerkiew św. Michała Archanioła w Smolniku z końca XVIII w. oraz cerkiew pw. św. Michała Archanioła w Turzańsku z początku XIX w.

Drewniana cerkiew greckokatolicka. Obok cerkwi drewniana dzwonnica.

Drewniana cerkiew greckokatolicka pw. św. Paraskewy w Radrużu.
fot. Michał Bosek

Cerkwie są budowlami o konstrukcji zrębowej. Zostały wzniesione w okresie od XVI do XIX wieku jako świątynie społeczności wyznania prawosławnego i grecko-katolickiego. Według typów architektonicznych wyróżnia się cerkwie halickie, łemkowskie, bojkowskie i huculskie. Obrzędowość, ikonografia i technika związane z kulturą poszczególnych grup etnicznych rozwijały się na przestrzeni dziejów. Świątynie są świadectwem odrębnych tradycji budowlanych, zakorzenionych w tradycji Kościoła Wschodniego. Zawierają elementy lokalnego budownictwa i symboliczne odniesienia do kosmogonii danej społeczności. Trójdzielne świątynie wieńczą namiotowe lub cebulaste hełmy. W obrębie obszarów wpisanych, poza cerkwiami znajdują się drewniane dzwonnice, cmentarze i bramy, wewnątrz cerkwi – ikonostasy i polichromie (www.unesco.pl).

Drewniana greckokatolicka cerkiew pw. Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Chotyńcu. fot. Krzysztof Zajączkowski

Drewniana greckokatolicka cerkiew pw. Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Chotyńcu.
fot. Krzysztof Zajączkowski

Podobnie jak w 2003 roku wpisu dokonano na podstawie kryteriów III i IV:

Kryterium III:
Cerkwie stanowią wyjątkowe świadectwo odrębnej tradycji budownictwa sakralnego, osadzonej w głównym nurcie tradycji Cerkwi Prawosławnej powiązanej z lokalnym charakterem architektury. Konstrukcje, wystrój oraz rozwiązania dekoracyjne są charakterystyczne dla kulturowych tradycji społeczności, zamieszkujących region Karpat i ilustrują wiele symbolicznych odwołań oraz sakralnych znaczeń związanych z tymi tradycjami (www.zabytek.pl).

Drewniana cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła w Smolniku. fot. Krzysztof Zajączkowski

Drewniana cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła w Smolniku.
fot. Krzysztof Zajączkowski

Kryterium IV:
Cerkwie stanowią wyjątkowy przykład grupy budowli wzniesionych w tradycyjnej konstrukcji zrębowej, reprezentujących ważny okres w historii budownictwa w regionie Karpat. Cerkwie, wywodzące się z tradycji prawosławnego budownictwa sakralnego, zostały przystosowane do lokalnych tradycji kulturowych, ewoluując od XVI do XIX wieku, są odzwierciedleniem religijności miejscowych społeczności (www.zabytek.pl).

Drewniana cerkiew greckokatolicka św. Michała Archanioła w Turzańsku. fot. Krzysztof Zajączkowski

Drewniana cerkiew greckokatolicka św. Michała Archanioła w Turzańsku.
fot. Krzysztof Zajączkowski

Nie tylko architektura drewniana

W 2019 roku na listę Rezerwatów Biosfery UNESCO został wpisany Transgraniczny Rezerwat Biosfery „Roztocze” złożony z rezerwatów położonych na terenie Polski i Ukrainy. W województwie podkarpackim rezerwat obejmuje obszar powiatu lubaczowskiego.

Sieć Rezerwatów Biosfery powstała w ramach Międzynarodowego Programu „Człowiek i Biosfera” (Man and Biosphere – MAB).

Opis filmu dla osób niedowidzących: Film z lektorem prezentujący skarby wpisane na listę dziedzictwa UNESCO. W tle gra spokojna, nastrojowa muzyka. Na końcu filmu pojawia się logotyp: Podkarpackie – przestrzeń otwarta.

Głos lektora:  Poznaj magiczne miejsca bezcennych świadków historii. Odkryj Podkarpackie, krainę drewnianych skarbów UNESCO. Miejsca z duszą, którym od pokoleń towarzyszą wyjątkowe zwyczaje. Miejsca, gdzie możesz doznać czegoś niezwykłego. Piękno, które może stać się inspiracją do podróży wgłąb siebie. Legendy oraz opowieści przekazywane od pokoleń, które są tak żywe, że możesz je nawet poczuć, dotknąć i zobaczyć. Możesz odkryć przeszłość w drewnianych zabytkach skierowaną przez piękne ikonostasy, wyjątkowe konstrukcje oraz barwne polichromie. Cerkwie i kościoły Podkarpacia od wieków stoją w tym samych miejscach, w otoczeniu pięknej natury. Są tym samym najwierniejszymi świadkami zamierzchłych czasów, o których mogą Ci opowiedzieć, jeśli im na to pozwolisz. Drewniane zabytki, związane z nimi tradycje i obrzędowość, mogą sprawić, że doświadczysz nadzwyczajnych emocji. W cerkwiach, co jakiś czas, usłyszysz jeszcze wyjątkowy, kościelny śpiew i spotkasz niezwykłych ludzi znających dawne dzieje tych miejsc. To wszystko jest tuż obok Ciebie. Podkarpackie skarby UNESCO – dotknij tajemnicy tkwiącej w drewnie.