Podkarpackie dziedzictwo na Liście UNESCO

Lista światowego dziedzictwa UNESCO (World Heritage List) powstała, by chronić spuściznę kulturową i naturalną całego globu. Miejsca, które zostały na nią wpisane pozostają pod szczególną opieką państw, które ratyfikowały konwencję UNESCO z 1972 r. dotyczącą Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego. Opieka ma je ochronić przed zniszczeniem i zachować dla kolejnych pokoleń. Polska była jednym z pierwszych sygnatariuszy wspomnianej konwencji. Listę polskich wpisów otwierają Stare Miasto w Krakowie oraz Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni (1978 rok).

Warunkiem wpisania zabytku na Listę Światowego Dziedzictwa jest spełnienie jednego lub kilku kryteriów stanowiących o jego wyjątkowości w skali światowej.

Podkarpackie zabytki na Liście UNESCO

Spośród 16 wpisów dotyczących Polski, 2 obejmują obiekty z terenu województwa podkarpackiego.

W 2003 roku na Listę zostały wpisane „Drewniane kościoły południowej Małopolski”. Wśród sześciu obiektów objętych tym wpisem dwa znajdują się w Podkarpackim – to piętnastowieczne kościoły pod wezwaniem  Wszystkich Świętych w Bliznem i Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Haczowie.

Drewniane kościoły południowej Małopolski stanowią wyjątkowy przykład różnych aspektów tradycji budowlanych kościołów średniowiecznych w kulturze rzymsko-katolickiej. Do ich budowy wykorzystano technikę zrębową, rozpowszechnioną w Europie Północnej i Wschodniej od średniowiecza. Kościoły powstawały z fundacji rodzin szlacheckich i były symbolem prestiżu. Stanowiły interesującą alternatywę dla budowli murowanych, powstających w miastach (www.unesco.pl).

Wpisy zostały dokonane na podstawie dwóch kryteriów:

Kryterium III:
Drewniane Kościoły stanowią ważne świadectwo średniowiecznej tradycji budownictwa sakralnego, połączonego z liturgicznymi i kultowymi funkcjami kościoła rzymskokatolickiego w odrębnym regionie Europy Środkowo-Wschodniej.
Kryterium IV:
Kościoły te są najbardziej reprezentatywnymi przykładami zachowanych gotyckich kościołów wzniesionych w konstrukcji wieńcowej. Są one szczególnie imponujące w swoim wystroju i konstrukcji, będąc fundacją szlacheckich rodzin jako symbol socjalnego i politycznego prestiżu (www.zabytek.pl).

Warto wspomnieć, że kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Haczowie to najstarsza i największa gotycka świątynia drewniana konstrukcji zrębowej w Europie.

W 2013 do Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO dołączyło w ramach jednego wpisu aż 16 świątyń. Były to „Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat”. Połowa z tych cerkwi znajduje się na terytorium Polski, w tym 4 w województwie podkarpackim. To cerkiew św. Paraskiewy w Radrużu z XVI w., cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Chotyńcu z przełomu XVI i XVII w., cerkiew św. Michała Archanioła w Smolniku z końca XVIII w. oraz cerkiew pw. św. Michała Archanioła w Turzańsku z początku XIX w.

Cerkwie są budowlami o konstrukcji zrębowej. Zostały wzniesione w okresie od XVI do XIX wieku jako świątynie społeczności wyznania prawosławnego i grecko-katolickiego. Według typów architektonicznych wyróżnia się cerkwie halickie, łemkowskie, bojkowskie i huculskie. Obrzędowość, ikonografia i technika związane z kulturą poszczególnych grup etnicznych rozwijały się na przestrzeni dziejów. Świątynie są świadectwem odrębnych tradycji budowlanych, zakorzenionych w tradycji Kościoła Wschodniego. Zawierają elementy lokalnego budownictwa i symboliczne odniesienia do kosmogonii danej społeczności. Trójdzielne świątynie wieńczą namiotowe lub cebulaste hełmy. W obrębie obszarów wpisanych, poza cerkwiami znajdują się drewniane dzwonnice, cmentarze i bramy, wewnątrz cerkwi – ikonostasy i polichromie (www.unesco.pl).

Podobnie jak w 2003 roku wpisu dokonano na podstawie kryteriów III i IV:

Kryterium III:
Cerkwie stanowią wyjątkowe świadectwo odrębnej tradycji budownictwa sakralnego, osadzonej w głównym nurcie tradycji Cerkwi Prawosławnej powiązanej z lokalnym charakterem architektury. Konstrukcje, wystrój oraz rozwiązania dekoracyjne są charakterystyczne dla kulturowych tradycji społeczności, zamieszkujących region Karpat i ilustrują wiele symbolicznych odwołań oraz sakralnych znaczeń związanych z tymi tradycjami (www.zabytek.pl).

Kryterium IV:
Cerkwie stanowią wyjątkowy przykład grupy budowli wzniesionych w tradycyjnej konstrukcji zrębowej, reprezentujących ważny okres w historii budownictwa w regionie Karpat. Cerkwie, wywodzące się z tradycji prawosławnego budownictwa sakralnego, zostały przystosowane do lokalnych tradycji kulturowych, ewoluując od XVI do XIX wieku, są odzwierciedleniem religijności miejscowych społeczności (www.zabytek.pl).

Nie tylko architektura drewniana

W 2019 roku na listę Rezerwatów Biosfery UNESCO został wpisany Transgraniczny Rezerwat Biosfery „Roztocze” złożony z rezerwatów położonych na terenie Polski i Ukrainy. W województwie podkarpackim rezerwat obejmuje obszar powiatu lubaczowskiego.

Sieć Rezerwatów Biosfery powstała w ramach Międzynarodowego Programu „Człowiek i Biosfera" (Man and Biosphere - MAB).