Cerkiew klasztorna p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego wybudowana została na szczycie wysokiego, zalesionego wzgórza opadającego od strony południowej ku dolinie Sanu i położonej w niej wiosce Uluczu (dzisiaj nieistniejącej). Rozległy teren przycerkiewny otaczają czytelne pozostałości obwarowań.
Chociaż przeprowadzone dotąd badania archeologiczne miały ograniczony zakres, stwierdzono występowanie umocnień w postaci podwójnego muru kamiennego (z fosą w międzymurzu), w którym znajdowała się furta i brama flankowane basztami. Wewnątrz systemu obronnego zlokalizowana została studnia. Nie ujawniono zabytków ruchomych starszych niż z XV/XVI wieku. Mnisi opuścili monastyr w 1744 roku, przenosząc się do Dobromila, a cerkiew stała się filialną parafii w Uluczu, pozostając ośrodkiem ruchu pielgrzymkowego do czasu ostatniej wojny.
Świątynia jest orientowana sanktuarium na wschód. Drewniana, trójdzielna, z prothesis i diakonikonem przy sanktuarium. Ściany konstrukcji zrębowej na podmurowaniu z łamanego kamienia. Pierwszy wieniec grubością dorównuje podwalinie. Zwęgłowania na zamek z krytym czopem, z pozostawieniem ostatków w niższej partii zrębu ścian (poniżej przydachu). Północna ściana prothesis i południowa diakonikonu nie stanowią bezpośredniego przedłużenia ścian nawy, lecz posiadają gniazda we wschodniej jej ścianie. Zrębowe, kolebkowe sklepienie sanktuarium płynnie przedłużone jest na oba pastoforia. Sanktuarium zamknięte od wschodu trójbocznie.
Dach ponad nim kalenicowy, pięciopołaciowy, powtarzający kształt sklepienia. Nawa na planie zbliżonym do kwadratu nakryta ośmiopolową kopułą zrębową bez tamburu, z krzyżowym stężeniem stanowiącym zarazem podstawę konstrukcji sygnaturki wieńczącej ośmiopołaciowy dach w formie kopuły. W górnej partii zrębu ścian nawy podwójny zewnętrzny oczep, osłonięty zdwojonym daszkiem okapowym z koszami. Babiniec na planie prostokąta nakryty zrębowym sklepieniem kolebkowym. Dach ponad babińcem siodłowy, kryjący podcienie na słupach w zachodniej elewacji cerkwi. Jego północna i południowa połać znajduje kontynuację w przydachu, obejmującym północną i południową ścianę nawy, który następnie łączy się z połaciami dachowymi sanktuarium nad prothesis i diakonikonem. Przydach wsparty jest na rysiach oraz słupach w zachodniej elewacji.
Portale wejściowe do cerkwi znajdują się w zachodniej ścianie prytworu i w południowej ścianie nawy. Okna w południowej ścianie nawy i we wschodniej ścianie sanktuarium. Wszystkie połacie dachowe i ściany cerkwi powyżej przydachu są opierzone gontem. Rysie w węgłach ścian zamykających od wschodu sanktuarium wycięto, zapewne w XVIII wieku, celem wprowadzenia dodatkowych dwóch okien. Wiązało się z tym skrócenie połaci dachowych we wschodniej części sanktuarium, a co za tym idzie konieczność poszycia gontem ścian poniżej i osłonięcia podwaliny fartuchem. Prawdopodobnie wówczas rozbudowano podcienie w elewacji zachodniej. Wewnętrzna ściana pomiędzy prytworem a nawą prawdopodobnie posiadała pierwotnie parapet po północnej i południowej stronie, utworzony przez dwa dolne wieńce zrębu ściany. Konstrukcyjna ściana ikonostasowa zachowała do dzisiaj dawny kształt: z templonem o szerokości 2 belek i półkolistym górnym prześwitem.
Wskazane cechy konstrukcyjne i funkcjonalne budynku, są charakterystyczne dla najstarszych znanych zabytków drewnianego budownictwa cerkiewnego. Z tego powodu datowanie budowy cerkwi w Uluczu na lata 1510-1517 (nie posiadające dostatecznego potwierdzenia archiwalnego) jest niekiedy uznawane w przedmiotowej literaturze za prawdopodobne, chociaż badania dendrochronologiczne kilku belek zrębu ścian wskazują na połowę XVII wieku.
Najstarsze zachowane (ujawnione dotąd) wyposażenie cerkwi p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego w Uluczu pochodzi z drugiej połowy XVII wieku. Wielostrefowy ikonostas wykonany został w dwóch etapach, w drugiej połowie XVII wieku. Reprezentuje on w pełni rozwinięty typ wysokiego ikonostasu, zawierając pewne cechy archaizujące tak pod względem formy (wąskie południowe wrota diakońskie, a co za tym idzie złamanie jednolitości pionowych podziałów architektonicznych) jak i ikonografii (umieszczenie w predellach przy wrotach diakońskich postaci Arcykapłanów Aarona i Melchizedeka przy jednoczesnej rezygnacji z wykonania skrzydeł drzwi diakońskich i przedstawień figuralnych w ich ościeżach. Rząd ikon namiestnych budowały obrazy obrazy: Święty Jan Chrzciciel (Anioł Pustyni), Bogurodzica Eleusa, Chrystus Pantokrator, Wniebowstąpienie Pańskie (ikony Pantokratora i Wniebowstąpienia zostały skradzione). W predellach poniżej ikon namiestnych obrazy: Arcykapłan Aaron, Święci Antoni i Teodozy, Święci Piotr i Paweł, Arcykapłan Melchizedek. Ikonostas posiada trzy ościeżowe przejścia, z których środkowe (z wizerunkami Świętych Bazylego Wielkiego i Jana Złotoustego) zaopatrzone jest w ażurowe, snycersko opracowane carskie wrota z wizerunkami Zwiastowania i Ewangelistów w medalionach. Rząd prazdników liczył 17 obrazów (łącznie z Ostatnią Wieczerzą umieszczoną w centrum). W jego skład wchodziły: Narodzenie Marii, Wprowadzenie Marii do Świątyni, Zwiastowanie Marii, Boże Narodzenie, Chrzest Chrystusa, Obrzezanie Chrystusa, Ofiarowanie Chrystusa w Świątyni, Wjazd do Jerozolimy, Ostatnia Wieczerza, Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie, Zesłanie Ducha Świętego, Święci Piotr i Paweł, Przemienienie Pańskie, Zaśnięcie Bogarodzicy, Pokrow Bogarodzicy, Podwyższenie Krzyża Świętego (z cerkwi skradziono 15 obrazów; w zbiorach Muzeum Budownictwa Ludowego Ostatnia i Ofiarowanie Chrystusa w Świątyni). Powyżej ikon cyklu świątecznego rząd apostolskiego Deesis. W zwieńczeniu Ukrzyżowanie i 6 kartuszy z wizerunkami Proroków. Starsza część ikonostasu, tj. ikony namiestnego rzędu, predelle, ościeża wrót, wrota carskie, prazdniki, trymorfon Deesis i Ukrzyżowanie, jest dziełem Ioana malarza Hyrowskiego, który jest również autorem sygnowanej i datowanej przegrody z cerkwi p.w. Archanioła Michała w Pielgrzymce (tam, ponad ikoną chramową cyrylicka inskrypcja o treści: „Roku Bożego 1660, 9-go miesiąca, dnia 7-go, wielce grzeszny Ioan malarz Hyrowskyj”). Obrazy Apostołów w snycerskiej ramie oraz kartusze z Prorokami uluckiego ikonostasu wykonał w 1682 roku Stefan Dzengałowycz (sygnatura na ramie ikon rzędu Deesis). Uzupełniając ikonostas w nawiązywał on formalnie do dzieł Ioana, poziomem wykonania ustępując jednak poprzednikowi.
We wnętrzu nawy cerkwi, na jej północnej ścianie oraz północno-zachodnim i północno-wschodnim pendentywie, zachowała się figuralna polichromia ścienna. Takie usytuowanie malowideł było korzystne ze względu na oświetlenie tej części cerkwi przez dwa okna w przeciwległej ścianie i świetlik u podstawy kopuły. Głównym tematem zrealizowanym w monumentalnym malarstwie jest Męka Pańska. Wokół dużego, centralnego obrazu Ukrzyżowania rozmieszczonych jest 20 podporządkowanych mu kompozycji malarskich, rozmieszczonych w 6 strefach. Obrazy te należy odczytywać począwszy od dolnego, zachodniego naroża ku wschodowi i ku górze. Zawarte tam przedstawienia to: Wskrzeszenie Łazarza, Wjazd do Jerozolimy, Ostatnia Wieczerza, Umywanie Nóg, Modlitwa w Ogrójcu, Pojmanie, Chrystus przed Annaszem, Chrystus przed Herodem, Chrystus przed Kajfaszem, Biczowanie, Cierniem Ukoronowanie i Śmierć Judasza, Naigrywanie, Chrystus z Barabaszem, Chrystus przed Piłatem (Piłat umywa ręce), Niesienie Krzyża, Przybicie do Krzyża, Zdjęcie z Krzyża, Złożenie do Grobu, Zstąpienie do Otchłani, Zmartwychwstanie.
Następstwo zobrazowanych zdarzeń posiada układ pasowy i wstępujący, rozwijający się z zachodu ku wschodowi i ku sklepieniu nawy, który służy specjalnemu zaakcentowaniu kompozycji wieńczącej - obrazu Zmartwychwstania Pańskiego. Obraz ten jest jedynym w najwyższej strefie (powyżej pendentywów, na połaci kopuły), posiada większe wymiary od obrazów w niższych strefach, wpisany jest w trójkątne pole i ujęty ornamentalnymi wolutami. Dwie postacie Ewangelistów zasiadających na tronach i spisujących księgi umieszczono w dużych, okrągłych polach obrazowych na pendentywach. Obrazy te ujęte są ornamentalną dekoracją malarską o motywach wolutowo-rolwerkowych, zaś wolne miejsca w narożach pendentywów wypełniają girlandy z rozetą kwiatową i wić roślinna.
Na południowo-zachodnim pendentywie widnieje obraz Świętego Łukasza, na przeciwległym Świętego Mateusza. Dwaj pozostali Ewangeliści zobrazowani zostali na północnej ścianie, w niewielkich trójkątnych polach przylegających do pendentywów, stanowiących marginesy pasów zawierających obrazy Męki Pańskiej. Wizerunki pozostałych dwóch Ewangelistów, wkomponowano w niewielkich pola, przy bocznych krawędziach cyklu Męki Pańskiej. Poniżej obrazu Ewangelisty Mateusza znajduje się zbiorowy portret osób świeckich, zapewne fundatorów malarskiego wystroju cerkwi. Czternaście postaci przedstawionych jest w sposób hierarchiczny. Zwrócone są one w kierunku sanktuarium w modlitewnej pozie. Nieco z tyłu uwiecznione zostało sędziwe małżeństwo, prawdopodobnie seniorzy rodu. Poprzedzają ich inne klęczące postacie: dwóch mężczyzn i trzy kobiety oraz siedmioro dzieci, wśród których wyodrębniona jest postać młodej dziewczyny.
Dopełnieniem wątku tematycznego związanego z fundacją malowideł jest inskrypcja umieszczona u podstawy obrazu Ukrzyżowania (na całej jego szerokości). Jej najistotniejsze części uległy jednak prawie całkowitemu zniszczeniu. Czytelny jest następujący fragment: /.../ ДАЛ ЗМАЛОВАТИ РАБ БОЖИ АНДРЕИ - - - - - - И ЖЕНОЮ - - - - -(Т ?)УНОЮ ЗА ωТПУЩЕНІЕ ГР(ЕХІВ) Σ(ВОІХ) ( /.../ dał namalować sługa boży Andrzej /.../ i żoną /.../ za odpuszczenie grzechów swoich). Cechy stylistyczne malowideł ściennych są jednorodne ze sposobem kształtowania wizerunków Apostołów i Proroków w ikonostasie, a także innymi znanymi obrazami Stefana Dzengałowycza, dlatego należy sądzić, że również polichromia jest jego realizacją, wykonaną w czasie pobytu w Uluczu, w latach 1682-1683.
Obecnie bazyliańska świątynia p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego w Uluczu jest obiektem muzealnym, pod opieką MBL w Sanoku i pozostaje jedną z najlepiej zachowanych drewnianych świątyń, kształtujących nasze wyobrażenie o najdawniejszym budownictwie sakralnym w regionie.
Jarosław Giemza
Kierownik działu sztuki cerkiewnej Muzeum-Zamku w Łańcucie