W całej Europie, na przełomie XIX i XX w., inspiracja wzorcami estetycznymi uważanymi za archetypiczne dla nacji (zazwyczaj prowincjonalnymi) zaowocowała pojawianiem się uniwersalnej stylistyki.
Wieś Hoszów istniała już na początku XVI wieku. Tamtejsza parafia należała do dekanatu ustrzyckiego. W 1785 roku odnotowano wśród mieszkańców wsi 228 grekokatolików, 50 rzymskich katolików i 10 Żydów. Liczba grekokatolików w 1938 roku wynosiła 480 na 560 mieszkańców wsi.
Filialnymi świątyniami parafii hoszowskiej były cerkwie w Hoszowczyku i Rabem. Wzmianka źródłowa o cerkwi w Hoszowie pochodzi 1770 roku. Była ona remontowana w XIX wieku, a w 1939 roku została rozebrana. Wówczas, na jej miejscu rozpoczęto budowę nowej, drewnianej cerkwi. Według tradycji, do jej wzniesienia użyto m.in. budulca pochodzącego z rozbiórki poprzedniczki.
Prace przerwał wybuch II wojny światowej i cerkiew oddano do użytku dopiero w 1942 r. We wrześniu 1944 r. w pobliżu świątyni eksplodował niemiecki skład amunicji, co naruszyło zrębową konstrukcję jednej ze ścian. Remont i prace wykończeniowe przy budynku zakończono do 1951 roku, gdy miejscowość pozostawała w granicach ZSRR. Nigdy nie wykonano dla niej malarskiego wyposażenia. W tym samym roku, w wyniku korekty granic Hoszów został przyłączony do Polski, co wiązało się z wysiedleniem dotychczasowych mieszkańców. Cerkiew pozostawała opuszczona do 1971 roku, kiedy przejęła ją parafia rzymsko-katolicka w Jasieniu.
Gruntowny remont cerkwi przeprowadzono w latach 1977-1978 (wymiana części zrębu ścian, zmiana poszycia dachowego z gontowego na blaszane, wymiana stolarki okiennej i drzwiowej, szalowanie ścian deskami).
Wspomniana zmiana granic pomiędzy Polską Rzeczpospolitą Ludową a Ukraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką, będącą częścią ZSRR, dokonana została na podstawie umowy podpisanej 15 lutego 1951 roku, w Moskwie. W jej następstwie Polska oddała położone w województwie lubelskim gminy: Krystynpol, Bełz, Chorobrow i Uhnów oraz fragmenty trzech innych: Waręża, Dołhobyczowa i Tarnoszyna, otrzymując w zamian fragment przedwojennego powiatu leskiego, obejmujący część dorzecza dolnego Sanu od Smolnika po Solinę, z Ustrzykami Dolnymi.
Z przekazanego Polsce obszaru wywieziono wszelkie urządzenia i maszyny mechaniczne, tabor kolejowy oraz wielkie ilości pni drzewnych, pozyskiwanych w ostatniej chwili, w rabunkowy sposób. Wymiana terenów o powierzchni 480 km² była jedną z największych korekt granicznych w powojennej Europie. Powodem dokonanych zmian była m.in. chęć przejęcia przez Sowietów zasobnego w węgiel nadbużańskiego rejonu, co z gospodarczego punktu widzenia było niekorzystne dla strony polskiej. Gdy tzw. „kolano Bugu” znalazło się w granicach ZSRR, utworzone tam kopalnie były w stanie dostarczać 15 milionów ton węgla rocznie.
Budowę istniejącej cerkwi w Hoszowie prowadziła Kooperatywa Robót Inżynierskich we Lwowie. Wzniesiono ją wg projektu lwowskiego architekta Jarosława Fartucha. Jej bliźniaczką, wykonaną w tym samym czasie i według tego samego projektu, jest cerkiew pw. Wniebowstąpienia Pańskiego w Gładyszowie (gm. Uście Gorlickie, pow. gorlicki). W obu wypadkach zachowały się sygnowane egzemplarze oryginalnych rysunków projektowych. Hoszowski projekt przechowywany jest w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Przemyślu, gładyszowski w zbiorach prywatnych (w 2023 r. został opublikowany). Wymienione drewniane świątynie należą do grupy zabytków z 1 połowy XX wieku, stosunkowo licznie reprezentowanych na obszarze południowo – wschodniej Polski, których formę kształtowały poszukiwania zmierzające do wypracowania tzw. uniwersalnego stylu narodowego.
Od przełomu XIX i XX wieku było to zjawisko rozpowszechnione w sztuce europejskiej i wielonurtowe, inspirowane najczęściej regionalnymi wzorcami estetycznymi, niejednokrotnie czerpanymi ze sztuki ludowej, uważanymi za archetypiczne dla nacji. Twórczo rozwijane formy i motywy architektoniczne, malarskie czy zdobnicze definiowano na podstawie ówczesnej wiedzy i intuicyjnych sądów w tym zakresie. Kiedy w Polsce rozpowszechnił się opracowany przez Stanisława Ignacego Witkiewicza „styl zakopiański”, na gruncie ukraińskiej sztuki sakralnej, narodowy styl czerpał z architektury i zdobnictwa charakterystycznych dla wschodniej części Karpat. Jednym z rozwiązań stało się nawiązanie do krzyżowego układu przestrzennego świątyni, popularnego m.in. na obszarze Huculszczyzny. W ten sposób ukształtowana została cerkiew pw. św. Mikołaja w Hoszowie.
Cerkiew jest orientowana, usytuowana na wzniesieniu, po wschodniej stronie drogi Ustrzyki Dolne – Czarna i potoku Pastewnik. W obrębie ogrodzenia wykonanego z drewnianych żerdzi znajduje się cmentarz z kilkoma zachowanymi nagrobkami z XIX i XX wieku.
Świątynia drewniana, zrębowa, na podmurowaniu, trójdzielna, na planie krzyża, z trójbocznie zamkniętym sanktuarium flankowanym przez parę zakrystii, o równej wysokości ścian sanktuarium, nawy i prytworu (babińca), jednokopułowa, z opasaniem (dachem okapowym) wspartym na rysiach (wydatnych, ozdobnie ukształtowanych zewnętrznych ostatkach belek zrębu ścian) w połowie wysokości ścian. Kopuła nawowa i stanowiący jej podstawę wysoki tambur konstrukcji zrębowej, otwarte do wnętrza cerkwi. Ponad pozostałymi przestrzeniami wewnętrznymi płaskie stropy deskowe. Zwęgłowania zrębu na tzw. jaskółczy ogon. Zewnętrzne szalowanie ścian i szczytów pionowym deskowaniem.
Wszystkie połacie dachowe pokryte są blachą (pierwotne gont). Wewnątrz zrąb ścian i sklepienia jest odsłonięty, a tworzą go okantowane belki. Centralna część nawy otwarta arkadowymi, szerokimi prześwitami o jednakowym profilu do bocznych przestrzeni oraz do sanktuarium i prytworu. Dominantą w bryle cerkwi jest kopuła na wysokim, ośmiobocznym tamburze. W połowie jego wysokości osadzone są kalenice półszczytowych dachów nad bocznymi przestrzeniami nawy i prytworem oraz siodłowego, pięciopołaciowego dachu nad sanktuarium. Nad zakrystiami dachy koszowe, dwupołaciowe, sięgające pod okap dachu sanktuarium. Ośmiopołaciowy, cebulasty dach ponad kopułą wieńczy smukła, ślepa latarnia. Nieco mniejsze, cztery latarnie na kalenicach dachów sanktuarium, prytworu i aneksów nawy.
Okna wielopolowe, zamknięte są półkoliście. Portale wejściowe na osi elewacji zachodniej oraz od wschodu do obu zakrystii. Podłoga deskowa. Przy zachodniej ścianie babińca chór śpiewaczy. Wyposażenie wykonane współcześnie.
Jarosław Giemza
Kierownik działu sztuki cerkiewnej Muzeum-Zamku w Łańcucie