Cerkiew bramna pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Dobrej Szlacheckiej

Cerkiew bramna pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, w zespole cerkiewnym w Dobrej, obecnie przy kościele rzymsko-katolickim pw. Podwyższenia Krzyża Świętego.

Unikalnym, nie tylko w skali kraju, zabytkiem jest drewniana cerkiew bramna pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Dobrej Szlacheckiej. Jest ona elementem zespołu, usytuowanego na wzniesieniu, w pobliżu drogi prowadzącej w górę wsi. Jako trzykondygnacyjna wieża wzniesiona została zapewne na przełomie XVI i XVII wieku w ogrodzeniu cerkwi pw. św. Mikołaja, której istnienie w 1433 roku poświadczone jest archiwalnie. Ta świątynia miała być rozebrana lub gruntownie przebudowana w 1879 roku.

W trakcie prac remontowych i konserwatorskich prowadzonych w 2003 roku nie przeprowadzono jednak badań w tym zakresie. W sferze prawdopodobieństwa pozostaje zatem istnienie w zrębie ścian tej trójdzielnej, zrębowej cerkwi elementów piętnastowiecznej poprzedniczki. W końcu XIX wieku zyskała ona m.in. nowy ikonostas i malowidła ścienne. Autorami wykonanych wówczas prac malarskich byli Antoni i Michał Bogdańscy oraz Mikołaj Demkowicz.

Na osi tej cerkwi, od strony wschodniej zlokalizowana jest cerkiew bramna, której główną częścią jest dwudzielna, zrębowa świątynia, z zewnętrznym obejściem pełniącym funkcję narteksu – babińca, ulokowana w kondygnacji nad bramą wieży, opierająca się na jej słupach i ramie. Cerkiew jest założeniem osiowym, orientowanym, z nawą i sanktuarium na planie prostokąta. Nawa o nieco większej szerokości, sklepiona konstrukcyjną, brogową kopułą z krzyżowym stężeniem, „ściętą” powyżej wysokiego załomu, a sanktuarium kolebką.

Przestrzeń wewnętrzna podzielona jest pełną, zrębową ścianą ikonostasową, w której znajdowały się portale carskich i północnych diakońskich drzwi (zachował się pd. węgar carskich drzwi). Portal wejściowy do cerkwi w zachodniej ścianie nawy. W północnej dwudzielne okno. Ościeżowe okno także we wschodniej ścianie sanktuarium oraz świetlik, otwarty do obejścia w jego południowej ścianie. Zamki w węgłach na jaskółczy ogon, wysokiej jakości, z ostatkami i bez. Oryginalna podwalina wieży zachowała się częściowo, uzupełniona podmurowaniem z dzikiego kamienia, którym obudowana jest także brama. Ściany zewnętrzne wieży szalowane pionowym deskowaniem. Dach wieży brogowy, czteropołaciowy, bez załomów. Na wysokości górnej cerkwi wydatne opasanie, z naświetlem od wschodu, odpowiadającym lokalizacją oknu w sanktuarium cerkwi. Wszystkie połacie dachowe wieży pod gontem.

Przed II wojną Jarosław Konstantynowicz opisał elementy znajdującego się w cerkwi bramnej ikonostasu z 2 poł. XVII w. (w roboczych materiałach do Ikonostasis. Studien und Forschungen). Tenże opis oraz schematyczny rysunek ściany ikonostasowej górnej cerkwi, sporządzony przez Romualda Biskupskiego w końcu lat 60. XX wieku (przy okazji przewożenia części wyposażenia cerkwi do Muzeum Historycznego w Sanoku), w połączeniu z analizą znajdujących się w muzeum zabytków, pozwalają sądzić, że ikonostas ten był wtórnym wyposażeniem bramnej cerkwi, skomponowanym z elementów dawnej przegrody ołtarzowej cerkwi pw. św. Mikołaja, którą na pocz. XIX w. zastąpił nowy ikonostas. Wykorzystanie starych obrazów do sporządzenia ikonostasu w cerkwi bramnej jest jednak świadectwem, że w tym czasie pełniła ona jeszcze funkcję liturgiczną. Nosiła odrębne wezwanie, wg Konstantynowicza - Podwyższenia Krzyża Świętego (na podstawie analizy ikonograficznej zgromadzonych w niej ikon).

Niewielka, a przy tym wyjątkowo funkcjonalna oraz spełniająca wszystkie wymogi liturgiczne i ideowe, górna cerkiew z Dobrej, jest jedną nielicznych zachowanych do dzisiaj budowli, które mogą dać nam stosunkowo pełne wyobrażenie o sposobie rozplanowania, kompozycji przestrzennej, cechach konstrukcji i detalu architektonicznego najdawniejszych chrześcijańskich chramów wznoszonych na Rusi.

Opodal otoczonego kamiennym murem zespołu cerkiewnego w Dobrej, po jego południowo-wschodniej stronie zachował się zabytkowy, murowany budynek dawnej plebani (przez wiele lat mieścił się w nim sklep, obecnie jest opuszczony i popada w ruinę).